Wanneer we terugkijken en nu (menen te) weten hoe het allemaal gelopen is vanaf ‘den beginne’ tot nu dan lijkt dat een hele logische route. Uit een gaswolk die zich samentrok onder invloed van de zwaartekracht is de Zon ontstaan en al het spul dat daar omheen draaide is samengeklonterd tot planeten, manen en nog een heel scala aan andere kleinere objecten. De atomen vormden simpele moleculen, dat werden gaandeweg complexe moleculen, de moleculen transformeerden van anorganisch naar organisch, er ontstonden kopieertechnieken en op enig moment was een verzameling moleculen een proto-levensvorm. Die proto-levensvorm werd een eencellig wezen, na heel lange tijd kwamen er tweecelligen die al relatief snel gevolgd werden door meercelligen, en vandaag de dag bestaan er talloze soorten waaronder Homo Sapiens. Homo Sapiens is een complexe levensvorm:

• met meer dan tien biljoen cellen,
• met geavanceerde sensoren voor licht en geluid, reuk, smaak, tast en stabiliteit,
• met vele regelsystemen, voor temperatuurhuishouding tot bestrijding van indringers,
• met energieomzetters,
• met een bewegingsapparaat.

Ofschoon dit evolutionaire traject in eerste instantie wellicht logisch lijkt en zelfs voor de hand liggend is het dat allerminst.

In de eerste plaats heeft het duizenden jaren geduurd voordat de mens überhaupt door had dat er een evolutionair pad gelopen is, dus kennelijk was het niet voor de hand liggend, en zelfs vandaag de dag zijn er nog cruciale hiaten in het proces die we maar niet helder krijgen. Waarom zijn moleculen steeds complexer geworden, zich gaan organiseren, en uiteindelijk ‘gepromoveerd’ tot iets dat wij nu duiden als leven? En in het debat over exoplaneten, planeten bij andere sterren, valt regelmatig de term leefbare zone, want die geldt als een belangrijke voorwaarde voor het (kunnen) ontstaan van leven. Echter, toen het leven hier op Aarde ontstond, pakweg vier miljard jaar geleden, had de toenmalige habitat veel meer weg van de hel dan van de hemel. Al het leven dat je nu om je heen ziet had zich onder die omstandigheden absoluut niet kunnen handhaven. In de tweede plaats zijn bepaalde stappen in het evolutieproces veel sneller gegaan dan andere. Gezien de helse omstandigheden op de oer-Aarde is het verwonderlijk dat zich zo snel leven heeft gevormd. Anderzijds is het ook verwonderlijk dat het daarna miljarden jaren heeft geduurd voordat er meercelligen verschenen. Al die exotische uitgestorven levensvormen die je aantreft in boeken en op internet zijn allemaal van relatief recente datum. Indien je ruim een half miljard jaar geleden zou hebben rondgelopen op deze planeet, zonder microscoop, dan zou je gemakkelijk tot de conclusie kunnen zijn gekomen dat de Aarde levenloos is. Als de ene evolutiestap veel sneller gaat dan een andere evolutiestap dan rijst het vermoeden dat bepaalde evolutiestappen veel kansrijker zijn om te gebeuren dan andere stappen. Het zou zelfs zo kunnen zijn dat sommige ontwikkelingen extreem onwaarschijnlijk zijn, maar door puur geluk hier toch hebben plaatsgevonden. Dat zou bijvoorbeeld kunnen gelden voor het ontstaan van het leven zelf, of voor de ontwikkeling van eencellig leven naar meercellig leven (zoals ik net al aangaf, het heeft hier op Aarde maar liefst drie miljard jaar (!) geduurd om deze hindernis te nemen). Het zijn ook allebei stappen waarvan de wetenschap nog steeds in het duister tast hoe het precies heeft kunnen gebeuren. Maar ook zoiets als breinvorming is niet vanzelfsprekend. Bepaalde dinosaurussen waren op enig moment per stuk groter en zwaarder dan honderden hedendaagse mensen samen, maar hun herseninhoud was maar een fractie van de onze. Fysiek waren ze dan wel kolossaal, maar de hersenen van een dinosaurus wogen (ruim) minder dan een ons! Er zijn natuurlijk heel veel ‘dingen’ te bedenken waarin wij zouden kunnen afwijken van de norm. Misschien is het wel het simpele feit dat wij nieuwsgierig zijn naar onze omgeving en daardoor wetenschap ontwikkeld hebben, iets waar andere levensvormen mogelijk totaal geen interesse voor hebben. Dat er ergens in het evolutietraject een hoogst onwaarschijnlijke stap zit, een horde die niet of nauwelijks wordt genomen, duidt men aan met het grote filter. Hebben wij, door een gelukkig toeval, een ontwikkeling doorgemaakt, een horde genomen, die elders in het universum een (bijna) onoverkomelijk obstakel vormt? En is dat dan de reden dat wij geen levenstekenen ontvangen van leven elders in het heelal, omdat het grote filter van leven een zeldzaamheid maakt? Het is een mogelijkheid. De theorie van het grote filter brengt een onheilspellende extra boodschap met zich mee, want de hoogst onwaarschijnlijke evolutiestap waar ik het hierboven over had zou achter ons kunnen liggen maar ook voor ons. Met andere woorden, ligt er voor de mensheid nog een kolossaal obstakel in het verschiet die het verschil gaat maken of wij op een dag het zonnestelsel gaan verlaten, op weg naar andere sterren (en contact gaan maken met buitenaardse levensvormen), of niet? In deze context denkt iedereen (die ik erover spreek en ikzelf ook) direct aan onze grenzeloze vernietingsdrang. Wordt of is dat een mogelijk eind van onze evolutionaire weg? En geldt dat wellicht per definitie voor ‘intelligente’ levensvormen, dat ze zichzelf uiteindelijk de vernieling in helpen? En is dat dan de reden dat wij geen levenstekenen ontvangen van leven elders in het heelal, omdat het grote filter van langdurig technologische maatschappijen een zeldzaamheid maakt? Ook dat is een mogelijkheid.