Wanneer we aan het zoeken zijn naar buitenaards leven, naar wat zoeken we dan eigenlijk? Wat we bedoelen met “buitenaards” is evident, maar wat bedoelen we met “leven”? We hebben er waarschijnlijk allemaal wel een voorstelling bij wat “leven” is, maar wanneer we dat heel precies proberen te definiëren dan komen we er niet uit. Ook de wetenschap niet.

Wanneer je nadenkt over wat leven is, of je leest erover in boeken of je verkent het internet aangaande dit onderwerp, dan gaat het erom wat iets doet in plaats van wat iets is om te bepalen of dat ‘iets’ levend is. Of anders gezegd: de elementen fosfor (P), koolstof (C), stifstof (N), waterstof (H), zuurstof (O) en zwavel (S) staan aan de basis van al het leven op Aarde, maar geen enkele combinatie van deze elementen levert per definitie leven op. Het gaat er dus niet om of iets geel of groen is, maar of het zich bijvoorbeeld kan voortplanten.

Voortplanting wordt vaak genoemd als een kenmerk van leven en een virus kan dat niet zelfstandig, een virus heeft daar een gastheer voor nodig waar het virus op parasiteert. Velen beschouwen een virus daarom niet als levend, terwijl je het wel ziet bewegen onder een microscoop. Een robot kan zichzelf ook niet voortplanten, terwijl het volgens mij geen gewaagde voorspelling is dat ergens in de (nabije) toekomst robots ingezet worden om robots te maken. Toch ziet men robots niet als levend, met name omdat men bij leven doorgaans denkt aan natuurlijke systemen. Wij zien onszelf bij uitstek als een levensvorm, terwijl een levenskenmerk dat ook vaak genoemd wordt is: aanpassing aan de omgeving. Echter, dat is iets wat wij al lang geleden achter ons hebben gelaten, want al vele eeuwen zetten wij de omgeving naar onze hand en van aanpassen willen wij tegenwoordig niets meer weten. In ons land is zelfs geen oerbos of werkelijk ongerepte natuur meer te vinden. Ook het kenmerk dat een levend iets zijn eigen bestaan behoudt en bevordert is nauwelijks verdedigbaar wanneer het gaat om de mens. Ofschoon wij te boek staan als Homo Sapiens, de wijze mens, lijken wij gedreven te worden door een drang om alles te vernietigen. Vanuit dit perspectief lijken wij meer op een vorm van anti-leven. Stofwisseling is ook een logisch kenmerk. Een levensvorm absorbeert materiaal uit zijn omgeving om daar energie aan te onttrekken en eventueel ook grondstoffen die gebruikt kunnen worden voor vervanging en groei. Maar als een levensvorm dat tijdelijk niet doet, is die levensvorm dan ook niet meer levend? Het concept dat een levend wezen tijdelijk dood is vinden we ook maar lastig, dus stofwisseling is ook geen sluitend levenskenmerk. Met welk kenmerk je ook aan komt zetten, na enig nadenken komt er gegarandeerd iemand met een voorbeeld waarbij dat kenmerk niet van toepassing is, niet altijd van toepassing is of op z’n minst discutabel. Denk zelf maar eens na over ieder punt van het onderstaande lijstje, is er één punt bij dat altijd van toepassing is?

• voortplanting,
• metabolisme (stofwisseling),
• energieuitwisseling (met de omgeving),
• interactie (reageren op stimuli),
• gebaseerd op bepaalde elementen (C/H/N/O/P/S),
• natuurlijk (niet technologisch),
• adaptief (aanpassen aan de omgeving),
• handelt overlevingsgericht,
• groei,
• interne organisatie (ordening en structuur, lagere entropie dan de omgeving),
• homeostase (een intern milieu handhaven),
• regeneratief (mogelijkheid tot zelfreparatie),
• de wil tot verbetering,
• bewust van zijn omgeving,
• gebonden aan een hemellichaam.

Of omgekeerd: is er een punt te bedenken dat nooit van toepassing is? In dat geval zou je ook leven kunnen definiëren, niet door de aanwezigheid van één of meer kenmerken maar door de afwezigheid daarvan.

De belangrijkste les hieromtrent is volgens mij dat we maximaal voorzichtig moeten zijn in het diskwalificeren van omstandigheden voor het ontstaan van leven of het herbergen van leven. Binnen de natuurkunde is ons de afgelopen eeuwen inmiddels wel duidelijk geworden dat natuurkundige processen er geen boodschap aan hebben of wij ons dat proces wel of niet voor kunnen stellen. Gaandeweg zijn we wijzer geworden en is het adagium verschoven van “puur verklaren wat we waarnemen” via “als het kan gebeuren dan zal het wel een keer gebeuren” naar “alles wat niet verboden is is verplicht” (het totalitariteitsprincipe, refererend aan een totalitaire staat waar zo ongeveer alles ófwel verboden is ófwel verplicht). Wanneer we dit koppelen aan het levensthema van deze pagina dan zijn de mogelijkheden voor de aanwezigheid van leven buiten de Aarde ongekend.

Moeder Natuur blijkt bovendien keer op keer veel creatiever en inventiever dan wij dachten. Lange tijd dacht men bijvoorbeeld dat de diepzee levenloos zou zijn, omdat de druk extreem hoog is, de temperatuur heel laag en de aanwezige energie minimaal (bij gebrek aan zonlicht). Niets blijkt minder waar, want zelfs op de diepste punten in de oceanen treffen we leven aan.

Er zijn nog meer overlevingskunstenaars op deze planeet waar wij lange tijd geen weet van hadden en ons zelfs geen voorstelling van konden maken. Eén van die overlevingskunstenaars is het beerdiertje (Tardigrada) die bijvoorbeeld een bad in vloeibaar helium of kokend water overleeft. Nog een voorbeeld is de keizerspinguïn op de zuidpool. Tijdens de ijzige winternacht broeden de mannetjes de eieren uit, terwijl ze meer dan drie maanden niet eten, grotendeels verstoken zijn van zonlicht, en dat alles bij temperaturen ver onder het vriespunt. Lange tijd dacht men bij buitenaards leven binnen het zonnestelsel aan de planeet Mars als beste en enige kandidaat. Voorbij Mars was het simpelweg te koud om nog maar te zwijgen over de straling van Jupiter. Hoe anders is dat nu, want tegenwoordig staan enkele manen van Jupiter en Saturnus in het middelpunt van de belangstelling. Door de getijdenkrachten (als gevolg van Jupiter respectievelijk Saturnus) zijn die manen inwendig warm en aan het oppervlak heeft men geisers waargenomen. Dit en andere visuele waarnemingen hebben tot het sterke vermoeden geleid van aanwezige oceanen en ... mogelijk leven. Eerlijk gezegd denk ik dat als er geen vogels zouden bestaan, dat we dan nu collectief zouden denken dat levende wezens niet kunnen vliegen en per definitie aan een oppervlak gebonden zijn. En indien alle meren, rivieren en zeeën levenloos zouden zijn dan dachten we wellicht dat levende wezens niet in een vloeistof zouden kunnen leven. Wat ik hiermee probeer te zeggen is dat onze bekrompen gedachten ook ten aanzien van het onderwerp leven ons parten spelen om een voorstelling te maken van wat er allemaal mogelijk zou kunnen zijn. En dan zijn er nog een hele reeks opties voor levensvormen waar we normaliter volledig aan voorbijgaan. Wij zien levensvormen onbewust als vrij beperkt in omvang, maar waarom kun je de hele Aarde niet als levensvorm beschouwen? Oftewel, levende hemellichamen, waarom niet? Er worden steeds meer complexe organische moleculen gedetecteerd in de ruimte, dus waarom zouden er geen levensvormen kunnen bestaan in de interplanetaire ruimte? Bij levensvormen denken wij automatisch aan een vaste substantie, maar waarom niet vloeibaar of zelfs gasvormig? Of bestaat er een nog extremer geval: een niet-materiële levensvorm? Een lichtstraal (bijvoorbeeld) is massaloos, maar de enige reden dat wij levende lichtstralen afserveren als mogelijkheid komt omdat we ons geen voorstelling kunnen maken van niet-materieel leven. Echter, er is niets dat dit allemaal verbiedt, dus ...